شهر تاریخی حسنلو
معرفی شهر تاریخی حسنلو :
خطۀ آذربایجان همواره مهد تمدن و فرهنگ ایرانزمین بوده و تمدنهای درخشانی در طول هزارهها در آن شکل گرفته، به تعالی رسیده و سپس به افول گراییدهاند. در این میان، دشت سرسبز سولدوز از این حیث دارای جایگاه ممتازی است. شکلگیری تمدنها در این دشت صراحتاً مدیون رودخانۀ((گادارچایی)) می باشد. اما بقای آنها بیگمان در گرو تعامل با همسایگان خود بوده است. یکی از درخشانترین تمدنهای این دشت، تمدن ارزشمند حسنلو میباشد که در 9 کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان نقده بین دهکده‌های امین‌لو و حسنلو و 80 کیلومتری شهرستان ارومیه ( مرکز استان آذربایجان غربی ) واقع شدهاست. این تمدن در دوران پیش از تاریخ شکل گرفته و اوج اقتدار خود را در دوران تاریخی طی نموده و متأسفانه در آتش خصم دشمنان خود سوخته و به تلی از خاکستر مبدل شده است. محوطۀ باستانی حسنلو شامل یک برجستگی مرکزی با ارتفاع 25 متر از زمین‌های اطراف و محدوده‌ای بهعرض حدود 200 متر است که دورتادوراین محدوده را نیز تپه‌ای با گستردگی حداقل 600 متر در برگرفتهاست.
قسمتهای فوقالذکر را گورستان‌های متعلق به عصر آهن احاطه کرده و پس از گورستان به سمت شرق، نهشته‌های مربوط به استقرارهای عادی دوران باستان در زیر خانه‌های روستایی امروزی حسنلو قرار دارند. ساکنان این محوطه در ادوار نوسنگی و مسسنگی همانند مناطق قفقاز و آناتولی و سایر نقاط فلات ایران، جماعتی بودند که به نام‌های مختلف، از جمله کاسی نامیده شده‌اند. آنگونه که از شواهد باستان‌شناختی و متون نوشتاری بین‌النهرین برمی‌آید، اولین نشانه‌های مهاجرت اقوام جدید به دره‌های جنوبی ارس و دریاچۀ ارومیه در اواخر هزارۀ چهارم و اوایل هزارۀ سوم ق.م. در بعضی از محوطه‌ها از قبیل «یانیق تپه» قابل اثبات است؛ این اقوام اغلب هوری نامیده شده‌اند. با توجه به حضور اقوام آریایی در مناطق شمال‌شرقی، مرکزی، غربی و شمال‌غربی ایران در نیمۀ دوم هزارۀ دوم تا ظهور امپراطوری هخامنشی در نیمۀ اول هزارۀ اول پ.م.، محوطۀ حسنلو جمعیتی ترکیبیافته از اقوام مختلف شامل کاسی، هوری و آریایی داشته است.
محوطه تاریخی حسنلو، قبل از کاوشهای باستان شناسی – دهه 1330
محوطه تاریخی حسنلو- سال 1396
تاریخچۀ حفاری در حسنلو:
مجموع فعالیت‌ها و کاوشهای انجامگرفته در دشت سولدوز آثار مهمی را از دوره‌های مختلف آشکار کرده که همگی با اصول علمی طبقه‌بندی شده‌اند و چند هزار سال از تاریخ فرهنگی جوامع انسانی این منطقه را در برمی‌گیرند. محوطۀ باستانی حسنلو، ابتدا توسط یک هیئت تجاری ایرانی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی کاوش می‌شود و در سال ۱۳۱۵ خورشیدی سر اورل اشتاینسیاح و باستانشناس انگلیسی چندین گمانه در آن میزند و مقداری اشیاء نیز به دست میآورد. در سال ۱۳۲۶ شمسی کاوش تجاری دیگری از سوی آقای فرهادی در محوطه انجام میگیرد که آقای محمود راد بازرس فنی این حفاری بودند. در سال ۱۳۲۸شمسی از سوی ادارۀ کل باستانشناسی آقای مهندس علی حاکمی به اتفاق آقای محمود راد مأمور کاوش علمی در این تپۀ باستانی میشوند. با این حال، عمدۀحفاریهایعلمی و دامنهدار این تپه بین سال‌های 1334 تا 1355 خورشیدی از سوی هیئتی آمریکایی به سرپرستی پرفسور رابرت هنری دایسون از دانشگاه پنسیلوانیا انجام شده است.
در سال‌های شروع حفاری، این هیئت به منظور تعیین ارتفاع نهشته‌های تشکیلدهندۀهر یک از لایه‌های فرهنگی مربوط به سکونتهای ادوار مختلف در حسنلو، اقدام به حفر گمانهای در مرکز تپه و تقریباً در پست‌ترین قسمت تپه نمود. این گمانه در عمق 18 متری از سطح تپه در زمان این حفاری به خاک بکر و آب رسید. در این گمانه 10 دورۀ (طبقۀ) استقراری شناسایی گردید که معرّف استقرار و سکونت انسان از هزارۀ ششم قبل از میلاد تا اوایل دورۀ اسلامی بر روی محوطۀ مذکور میباشد.
این 10 دورۀ فرهنگی ـ تاریخی عبارتاند از:
- حسنلوی یکم (I)
استقراری متعلق به قرن چهاردهم میلادی (دوران ایلخانی) که آثار آن در سطح تپه پراکنده بوده و شدیداً فرسایش یافته است.
- حسنلوی دوم (II)
آثار مربوط به این دوره از قرن سوم پ.م. تا محدودۀ زمانی نامشخصی را شامل می‌شود که با نیمی از دورۀ هخامنشی و همۀ دوران پارت (اشکانی) و نیمی از دوران ساسانیمقارناست.
- حسنلوی سوم (III)
محدوده زمانی 800 تا 300 پ.م. را شامل می‌شود و دارای دو میاندوره است. حسنلوی IIIAقبلاً با قید احتیاط به دورۀ ماد و هخامنشی نسبت داده می‌شد، اما اخیراً با سفال‌های بهدستآمده از این دوره، با تأکید بیشتری به دورۀ هخامنشی نسبت داده می‌شود. حسنلوی IIIB مربوط به آثار دورۀ اورارتویی حسنلو، شامل یک قلعۀ نظامی تقریباً مدور که با سنگ‌های بزرگ خشکهچین ساخته شده و دارای برج و پشت‌بند است.
در داخل این قلعه نیز اطاق‌های چسبیده به دیوار دفاعی به اورارتوها نسبت داده شده است. بهترین نمونۀ آثار مربوط به دورۀ حسنلویIIIB در محوطۀ «عقرب تپه» در نزدیکی حسنلو بهدست آمده است.
- حسنلوی چهارم (IV)( مهمترین دورۀ حسنلو)
یعنی همان دورۀ آتش‌سوزی بزرگ و لایه‌های سوخته و سیاهشده که تقریباً در مدت ۵۰۰ سال سکونت شکل گرفته است. این لایهدارای سه میاندوره است و محدودۀ زمانی 1250 تا 750 پ.م. را در برمی‌گیرد.حسنلوی IVA استقرار محقری است که بعد از تهاجم دشمن و احتمالاً توسط بازماندگان جنگ به وجود آمده بود.حسنلوی IVB به استقرار اصلی حسنلو اختصاص دارد. این لایه در اثر تهاجم اورارتوها در حدود سال‌های پایانیقرن نهم پ.م. (820 تا 812 پ.م.) ویران شده است. حسنلوی IVC شامل ارگ اولیۀ محوطه است که در آتش‌سوزی از میان رفته و به شکلی گسترده‌تر و مفصل‌تر بازسازی شده است. از 110 تا 800 پ.م. در باستانشناسی، لایۀIV حسنلو عصر آهن دوم نامیده می‌شود. در این دوره ساختمانهای حسنلو از سنگ ساخته شده و تمدن بسیار درخشانی در محوطه وجود داشتهاست. هنر اقوامی که در این دوره در حسنلو ساکن بوده‌اند، بسیار پیشرفته بوده و نمونههای مشابه آثار آنها در زیویۀ کردستان، کلورز و مارلیک گیلان و کلیۀ نقاط لرستان یافت میشوند.
- حسنلوی پنجم (V)
این دوره از 1450 تا 1100 پ.م. به طول انجامیده و عصر آهن اول را شامل می‌شود. در این دورهظروف سفالی خاکستریرنگ ظاهر شدهاست. معماری بهدستآمده از این دوره در سطح ایران کمنظیر است و شامل بناهای خشتی عمومی و خصوصی می‌شود که ریشههای معماری یادمانی دورۀ IVBحسنلو را باید در آن جست.
- حسنلوی ششم (VI)
بین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ پ.م.
- حسنلوی هفتم (VII)
بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پ.م. بودهاست که طی آنساکنان محوطه از ابزار مفرغی استفاده میکردند.
- حسنلوی هشتم (VIII)
شامل آثار دورۀ مسسنگی متأخر در نیمۀ اول هزارۀ چهارم پ.م. می‌شود.
- حسنلوی نهم (IX)
این دوره به عصر مسسنگی قدیم تعلق دارد و حدود 5000 تا 4000 پ.م. را دربرمیگیرد.
- حسنلوی دهم (X) فرهنگ حاجی فیروز
آثار دورۀ نوسنگی جدید از 6000 تا 5000 پ.م. را شامل است.
شاخص‌ترین دورۀ سکونتی حسنلو دورۀ چهارم است. در این دوره، در پایان هزارۀ دوم پ.م.، در بالای تپۀ مرکزی چند بنای یادمان احداث شده است. حداقل یکی از آنها معبد بزرگی با تالار ستون‌داری به ابعاد 18×24 متر با چهار ردیف ستون است که نشان‌دهندۀ مرحلۀ مهمی از تحول معماری تاریخ بشر است. همگی این بناها در اثر حملۀ ناگهانی دچار حریق شده‌اند.
شایان ذکر است نظر به اینکه در حسنلو و همچنین تپۀ حاجی‌فیروز به‌دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی، امکان کاوش لایه‌های پایین‌تر و دستیابی به آثار دورۀ نوسنگی قدیم و بدون سفال وجود نداشته است، هنوز نمی‌توان احتمال وجود دوره‌های قدیمی‌تر را با قطعیت رد کرد. به عبارت دیگر، احتمال دارد دوره‌های قدیمی‌تر دیگری در منطقۀ سولدوز و به ویژه محوطۀ شاخص آن یعنی حسنلو وجود داشته باشند که باستانشناسان هنوز به شناسایی آنها توفیق نیافتهاند.
محوطۀ باستانی حسنلو ضمن ارایۀ توالی فرهنگی دشت‌های سولدوز و اشنویه از اواسط دورۀ نوسنگی به‌بعد که در بیشتر موارد قابل اطلاق بر تمامی حوزۀ فرهنگی دریاچۀ ارومیه است، به خاطر یافته‌ها و داشته‌های دوره‌های سوم، چهارم و پنجم خود، ملاک گاهنگاری و طبقه‌بندی عصر آهن در بخش اعظم ایران (به استثنای حوزۀ قدرت و نفوذ تمدن عیلام) به حساب می‌آید. گاهنگاری و طبقه‌بندی عصر آهن ایران بر مبنای شواهد بهدستآمده از حسنلو بهشرح ذیل است:
- عصر آهن یک (1100-1450 پ.م.) (= افق سفال خاکستری قدیم غرب ایران سابق)
- عصر آهن دو (800-1100 پ.م.) (= افق سفال خاکستری جدید غرب ایران سابق)
- عصر آهن سه (550-800 پ.م.) (= افق سفال نخودی جدید غرب ایران سابق)
علاوه بر این، تعداد و تنوع آثار بهدستآمده از قبیل جام زرین، ساغر نقره، پلاکهای سینه، انواع اشیای سفالی و استخوانی و مفرغی و همچنین معماری آنکه قدیمیترین تالارهای ستوندار ایران را شامل می‌شود، این محوطه را تبدیل به یک اثر منحصر به فرد کرده است.
محوطۀ باستانی حسنلو طی تهاجم دشمن در هزارۀ اول پ.م. به طور ناگهانی طعمۀ حریق شده و بناهای آن بهیکباره فروریختهاند و ساکنان و حتی مهاجمان مجالی برای برداشتن و بیرون بردن چیزی پیدا نکردهاند. به دلیل حجم بسیار بالای آوار ناشی از فروریزی بناهای خشتی، آثار این دوره حدود 3000 سال زیر آوار مدفون بوده است و به همین دلیل (همانند شهر پمپئی ایتالیا) اطلاعات بسیار مهمی از شیوۀ زندگی مردمان آن دوره میتوان به دست آورد.
در اثر کاوشهای صورتگرفته، بیش از چهارده هزار اثر باستانی از حسنلو به دست آمده که مهمترین آنها جام زرین حسنلو است که اسرار تمدن فاخری را به جهان معرفی کرده است. لذا این جام به‌مثابۀ شاهکار نبوغ خلاقانۀ بشر، گواه و شاهدی استثنایی بر تمدن بسیار عظیمی است که در دشت سولدوز شکل گرفته بوده است.
نمونه ای از اشیای مکشوفه از حسنلو
خصوصیات معماری حسنلو :
معماری عصر آهن در حسنلو فاکتور نوظهوری است که آن را از دیگر مناطق ایران چه قبل و چه پس از دوران تاریخی متمایز میکند، به طوری که با آغاز این عصر، در شمالغرب و سپس در غرب ایران شاهد پیشرفتهای قابل ملاحظهای در زمینۀ معماری هستیم. گسترش پلانهای معماری، تالارها و ایوانهای ستوندار، نیمکتهای خشتی و سنگیِ بغل دیوار، بناهای دوطبقه، شکلگیری معماری حکومتی و مذهبی و نظامی و گسترش تزئینات معماری از خصوصیات این دوره به شمار میروند که در نوع خود کمنظیر و منحصر به فرد هستند. هیئت حفاری دایسون توانست اتاقهای متعددی با تالارهای بزرگ در مرکز تپه کشف کند و باروی قلعۀ نظامی و دژ محکم این شهر را از زیر خاک بیرون آورد. از اهم کشفیات این هیئت، سه معبد (تالار) بزرگ ستوندار قابل ذکرند که احتمالاً مراسم خاصی در هر یک از آنها اجرا می‌شده است. از قرار معلوم این تالارها همزمان با هم ساخته نشده بودند بلکه ابتدا تالار ستوندار شرقی، سپس تالار ستوندار بزرگ جنوبی و پس از آن دو، تالار ستوندار غربی ساخته شده بوده است.
بقایای معماری شهر تاریخی حسنلو
جام حسنلو :
جام زرین حسنلو گنج بی بدیلی است که حدود 3000 سال قدمت دارد . این کشف در تاریخ باستانشناسی ایران و جهان یکی از مهمترین اکتشافات علمی و از نادرترین آثار تاریخی ، دینی و هنری دنیای باستان به شمار می رود . این جام در حفاری های انجام گرفته توسط رابرت دایسون در تابستان سال 1958 ( 1337 ) در آغوش سربازی که روی سینه بر زمین افتاده و به پشت او خنجری فرو رفته و از سوی دیگرش جام را شکافته بود، یافت شد. جام مذکور در حدود 950 گرم وزن دارد و از طلا ساخته شده است و به شکل ساغری با دیواره های نسبتا زاویه دار می باشد . این ظرف حدود 20 سانتیمتر ارتفاع و در قسمت لبه حدود 18 سانتیمتر قطر دارد. تزیینات سطح این جام را که در دو ردیف فوقانی و تحتانی اجرا شده اند ، می توان در قالب یک داستان تفسیر کرد . در سمت چپ ردیف فوقانی ، سه رب النوع سوار بر ارابه دیده می شوند .از رب النوع جلویی با نام « خدای طوفان » یاد می شود که ارابه او توسط یک گاو وحشی کشیده می شود و در مقابل وی دوایر کوچکی ترسیم شده اند که نماد باران و آب هستند. رب النوع دوم « خدای خورشید » است که فروهری بر سر دارد. رب النوع سوم « خدای ماه » است که هلال ماه و کلاهی شاخ دار بر سر دارد . در مقابل آنها ، شمایل سه مرد ( روحانی ) ترسیم شده است که به حضور آنها رسیده و هدایایی ( گوسفند ) برای آنها پیشکش می کنند. ردیف فوقانی از طریق قطرات باران به ردیف تحتانی پیوند می خورد . در این ردیف، دسته هایی از شمایل های جداگانه را می بینیم که بخش هایی از یک اسطوره را به تصویر کشیده اند . این شمایل ها عبارتند از: بانویی که سوار بر پشت عقاب در حال پرواز است ، بانوی دیگری که برپشت شیر سوار است و در یک دست آیینه و در دست دیگرش وسیله ای شبیه گرز دارد؛ سه شمشیر، مردی که در حال پیشکش ساغری به چهار پایه ای خالی است، دیوی که دو قهرمان بر او دست یافته اند ، بانویی که نوزادی را به مردی روحانی پیشکش می کند که بر اریکه نشسته است و عصای سلطنت به دست دارد و صحنه مبارزه ی یک قهرمان با حکمرانی که بر اریکه ای از کوه و موجودی سه سر و بر روی شیری نشسته است . این جزئیات را میتوان منشأ هنر دوره های بعدی از جمله مادها و هخامنشیان دانست. این جام هم اینک در موزه ملی ایران نگهداری می شود.
.
نقوش جام زرین حسنلو – هزاره اول قبل از میلاد